Najlepiej rozpoznawany jest podatek VAT i PIT, choć wielu Polaków nie wie o co w nich chodzi. W odniesieniu do kosztów wynagrodzenia najwięcej osób wie, ile zarabia netto (88%), mniej, ile brutto (75%), ale najmniej ma świadomość jakie koszty ponosi pracodawca w związku z jego zatrudnieniem (39%). W odpowiedzi na pytanie jaki system podatkowy powinien obowiązywać w Polsce prawie 60% respondentów odpowiedziało, że nie wie. Spośród tych, którzy wskazali konkretne rozwiązanie 24% jest za podatkiem liniowym, a 15% za progresywnym. Okazuje się jednak, że przy symulacji kwotowej aż 61% opowiada się za takim samym procentem podatkowym dla wszystkich bez względu na wysokość dochodów – czyli zdecydowana większość Polaków jest za podatkiem liniowym.
Co Polacy myślą o podatkach?
System podatkowy w Polsce jest dla większości Polaków skomplikowany (78%), niesprawiedliwy (76%) i niezrozumiały (73%). Takie postrzeganie polskiego systemu podatkowego zależy w największym stopniu od wieku i najbardziej negatywnie pod tymi względami oceniają go osoby w wieku 35-44 lata, a najłagodniej najmłodsi – osoby w wieku 18-24 lata.
Polacy źle oceniają system podatkowy jaki mamy obecnie w Polsce. Uważają, że jest on skomplikowany, niesprawiedliwy i niezrozumiały. Warto podkreślić, że takie postrzeganie polskiego systemu podatkowego nie zmieniło się w zasadzie od 2017 roku. Jedyny wymiar, na którym ocena systemu nieco się zmieniła to postrzeganie go jako mniej niesprawiedliwy – spadek z 83% osób, które zgadzały się z tym stwierdzeniem w 2017 do 76% w 2024. Ciekawy wynik pokazuje również analiza postrzegania polskiego systemu podatkowego w zależności od wieku – okazuje się, że najbardziej pozytywnie odbierają go osoby najmłodsze, w wieku 18-24 lata, a najbardziej negatywnie osoby między 35-44 lata. Z czego może wynikać taka różnica? Prawdopodobnie osoby najmłodsze opierają swoją opinię na wiedzy teoretycznej, na dodatek, często wiedzą, że są, ale nie za bardzo wiedzą na czym różne podatki polegają. Natomiast zetknięcie z rzeczywistością samodzielnego rozliczania podatków, powoduje zdecydowany wzrost negatywnych opinii na ich temat, stąd tak negatywne oceny u 40-latków. – mówi prof. Dominika Maison
Co Polacy wiedzą o podatkach?
Polacy najlepiej znają podatek VAT i PIT. Na czym polega podatek VAT wie 71% dorosłych Polaków, a 25% zna, ale nie wie dokładnie jakie są jego zasady. Z podatkiem PIT jest podobnie – 67% zna i rozumie jego zasady, ale 28% choć słyszało o takim podatku, nie wie o co w nim dokładnie chodzi. Zdecydowanie najmniej Polaków zna podatek CIT – tylko 26% słyszało o nim i zna jego zasady, 50% słyszało, ale go nie rozumie, natomiast prawie ¼ Polaków (24%) w ogóle nie słyszała o takim podatku.
W przypadku podatków VAT i PIT najmniejszą wiedzę na ich temat mają osoby najmłodsze (57% osób w wieku 18-24 lata zna podatek VAT i wie na czym on polega, a podatek PIT – 52%), mieszkańcy małych miast (VAT – 62%; PIT – 59%) i osoby z najniższym wykształceniem (VAT – 52% i PIT – 48%). Natomiast w przypadku podatku CIT zna go i rozumie najmniej osób z najniższym wykształceniem (15%), mieszkańców małych miast (19%), natomiast w tym przypadku nie ma różnic w zależności od wieku, ale od płci – kobiety zdecydowanie rzadziej znają i rozumieją ten podatek (22%) niż mężczyźni (30%).
Wiedza Polaków o obowiązujących w Polsce podatkach jest bardzo zróżnicowana. Zależy od wieku – najmniejsza jest u najmłodszych (prawdopodobnie dlatego, że mają najmniej doświadczenia z podatkami), mieszkańców najmniejszych miast, u osób z najniższym wykształceniem. Podatki to kolejny obszar wiedzy finansowej, gdzie wykształcenie (niekoniecznie kierunkowe) sprzyja większej wiedzy finansowej. Ponadto widać zależność od wysokości zarobków – wraz ze wzrostem wynagrodzenia wzrasta też wiedza o podatkach. Duże znaczenie ma również sytuacja zawodowa – największą wiedzę na temat podatków mają osoby pracujące na etacie oraz prowadzące działalność gospodarczą (szczególnie dotyczy to podatku CIT). Wiać z tego, że kolejnym czynnikiem zwiększającym wiedzę o podatkach jest doświadczenie z ich płaceniem. – mówi prof. Dominika Maison
W obliczu nadchodzących rozliczeń podatkowych interesujące jest, że tylko 22% Polaków orientuje się w wysokości podatku PIT i obowiązujących w Polsce progach podatkowych. Podobnie jak w przypadku wiedzy na temat obowiązujących w Polsce podatków, tak i tu widzimy zależność tej wiedzy od wykształcenia – im wyższe wykształcenie, tym większa wiedza na temat wysokości podatku PIT i obowiązujących progów i mniej osób, które nie mają zupełnie wiedzy na ten temat. Drugim czynnikiem jest sytuacja zawodowa. Największą wiedzą na temat obowiązujących progów podatkowych mają przedsiębiorcy (32% wie dokładnie), zaraz po nich są osoby pracujące na etacie (26%), a najmniejszą wiedzę mają osoby niepracujące (np. emeryci, uczniowie, bezrobotni).
W kontekście płacenia podatków ważne jest również to, na ile mamy świadomość, jakimi podatkami jest obciążone nasze wynagrodzenie, dlatego zadaliśmy również pytanie o to, czyli znajomość kwot netto, brutto i całkowitego kosztu pracodawcy związanego z wynagrodzeniem. Okazuje się, że najwięcej osób zna kwotę netto (88%), nieco więcej brutto (75%), ale najmniej ma świadomość jakie koszty ponosi pracodawca w związku z jego zatrudnieniem (39%).
W przypadku znajomości kwot netto i brutto większą wiedzę mają kobiety (91% zna kwotę netto i 79% kwotę brutto) niż mężczyźni (85% zna kwotę netto i 72% kwotę brutto). Ponadto, co pewnie nie zaskakuje, równie ta wiedza zależy od wykształcenia – kwotę netto zna 84% osób z niższym wykształceniem, a 92% z wyższym, natomiast kwotę brutto swojego wynagrodzenia zna 63% osób z niższym wykształceniem, a 78% z wyższym.
Oddzielną kwestią jest świadomość pełnych kosztów pracodawcy. Tylko 39% Polaków wie, jakiej wysokości są to koszty. Również w przypadku tej wiedzy największe znaczenie ma wykształcenie (wiedzę tę ma 26% z wykształceniem podstawowym i 47% z wyższym). Większą wiedzę mają również osoby najwięcej zarabiające (48%) i w wieku 25-34 lata (48%).
W krajach, w których istnieje system podatkowy, każdy obywatel jest zobowiązany do płacenia podatków, a za uchylanie się od tego obowiązku grozi kara. Być może dlatego większość ludzi akceptuje narzucany im przez państwo obowiązek podatkowy, choć równocześnie niezależnie od obowiązującego w danym kraju systemu podatki zawsze są oceniane jako niesprawiedliwe przez obywateli tego kraju. Pokazuje to, że nie ma jednego idealnego systemu podatkowego, który zadowoliłby wszystkich – może poza niepłaceniem podatków w ogóle. Trzeba jednak pamiętać, że jeżeli system podatkowy jest postrzegany jako zbyt restrykcyjny i niesprawiedliwy, wzrasta tendencja do unikania podatków i wzrost szarej strefy. Bardziej restrykcyjne prawo podatkowe wzmaga unikanie płacenia podatków i poszukiwanie luk w prawie podatkowym pozwalających zmniejszyć ich wysokość. – mówi prof. Dominika Maison
Jakich podatków chcą Polacy?
Co jakiś czas w mediach publicznych wraca dyskusja, jaki podatek powinien obowiązywać w Polsce: progresywny czy liniowy oraz jakie progi podatkowe powinny być w przypadku podatku progresywnego? Okazuje się, że gdy zapytamy Polaków, jakie jest ich zdanie na ten temat, to wszystko zależy od tego, jak jest zadane pytanie. Przy zapytaniu wprost, czy chcemy podatku liniowego czy progresywnego okazuje się, że ponad połowa Polaków w zasadzie nie potrafi odpowiedzieć na to pytanie, a spośród tych którzy wskazali konkretne rozwiązanie 24% jest za podatkiem liniowym, a 15% za progresywnym. Wśród osób, które nie potrafią odpowiedzieć na to pytanie przeważają kobiety (68% vs. 47% mężczyzn) osoby z najniższym wykształceniem (76%) oraz osoby niepracujące (64% vs. prowadzący działalność 37%).
Zupełnie inny obraz preferencji podatkowych pojawił się, gdy pytanie było oparte o konkretne wskazania kwot symulowanego podatku, a co więcej odwoływało się do tego, jakie rozwiązanie podatkowe jest bardziej sprawiedliwe. Okazuje się, że w takiej sytuacji jest zdecydowanie więcej zwolenników podatku, który jest takim samym procentem od dochodów dla wszystkich (czyli odpowiednik podatku liniowego) – za tym rozwiązaniem było aż 61% Polaków, a tylko 7% za modelem, w którym wraz ze wzrostem wynagrodzenia wzrasta równocześnie procent płaconych podatków (czyli odpowiednik podatku progresywnego). Przy tak zadanym pytaniu preferencja podatku liniowego rośnie wraz ze wzrostem wykształcenia i dochodów.
Wśród polityków od lat prowadzone są dyskusje, czy w Polsce powinien obowiązywać liniowy czy progresywny system podatkowy. Politycy argumentując za określonym systemem podatkowym odwołują się również do wyników badań sondażowych mających pokazać preferencje Polaków wobec określonego systemu podatkowego. Okazuje się, że po pierwsze zawsze podatek liniowy jest bardziej preferowany od podatku progresywnego, ale przewaga preferencji jednego nad drugim zależy od sposobu zadania pytania. Jeżeli pytanie jest zadane w formie haseł („liniowy” czy „progresywny”) przewaga preferencji wobec podatku liniowego nie jest zbyt duża (mniej niż dwa razy więcej). Jednak, jeżeli pytanie jest zadane konkretnie, w sposób pokazujący symulację określonej kwoty podatku względem kwoty dochodów okazuje się, że prawie dziewięć razy więcej osób wybiera liniowy, a nie progresywny system podatkowy. Co te wyniki pokazują? Moim zdaniem pokazują, że część osób prawdopodobnie nie do końca rozumie, czym się różni podatek liniowy od progresywnego. Dlatego prawdopodobnie zadanie pytania w sposób konkretny bardziej przemawia do wyobraźni i skłania do wysiłku przy udzieleniu odpowiedzi, zatem być może lepiej odzwierciedla prawdziwe preferencje Polaków, które są za mniej restrykcyjnym systemem podatkowym. – mówi prof. Dominika Maison
Nota metodologiczna: Badanie przeprowadzone na ogólnopolskim panelu badawczym Ariadna. Próba ogólnopolska losowo-kwotowa N=1153 osób w wieku od 18 lat wzwyż. Kwoty dobrane wg reprezentacji w populacji dla płci, wieku i wielkości miejscowości zamieszkania. Termin realizacji: kwiecień 2024 roku. Metoda: CAWI.
DOMINIKA MAISON – profesor psychologii, pracuje na Wydziale Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego. Zajmuje się naukowo psychologią konsumenta. Od lat z powodzeniem łączy teorię z praktyką prowadząc badania marketingowe i społeczne. Specjalizuje się w marketingu społecznym, badaniach postaw i zachowań finansowych oraz zachowań żywieniowych. Autorka ponad 120 artykułów naukowych i kilkunastu książek, między innymi "Psychologia konsumenta" (2014, PWN), "The Psychology of financial consumer behavior" (Springer, 2019) i najnowsza „Jakościowe metody badań społecznych. Podejście aplikacyjne” (PWN, 2022)
